ถ้าทำให้โคตั้งท้องได้ทุกปี ได้ลูกโคปีละ 1 ตัว กำไรจะมีมาอย่างมากมาย ก่อนอื่นต้องเข้าใจข้อมูล พื้นฐานด้านต่างๆ ที่เกี่ยวข้องก่อน ดังนี้
1 ปี มี 365 วัน โคตั้งท้องนานประมาณ 280 วัน มดลูกโคหลังคลอดต้องใช้เวลาในการเข้าอู่ ซึ่งจะพร้อมตั้งท้องได้อีกประมาณ 60 วัน โคมีวงรอบการเป็นสัดทุกๆ 21 วัน ในบ้านเราอัตราการผสมติดเฉลี่ยอยู่ที่ 30% หรือพูดง่ายๆ ว่าผสม 3 ครั้งจึงติดท้อง อัตราการผสมติดขึ้นกับปัจจัยหลัก 4 ประการ คือ ฝีมือการจับสัดแม่นยำแค่ไหน ฝีมือหมอผสมเทียม ความสมบูรณ์ของแม่โค และ คุณภาพของน้ำเชื้อที่ใช้ ดังนั้นเมื่อเอาข้อมูลทั้งหมดนี้มาปะติดปะต่อกันจะได้ข้อสรุปตารางเวลาดังภาพนี้
สรุปง่ายๆ ว่าเราต้องผสมโคให้ติดให้ได้ในช่วงวันที่ 60 85 หลังคลอดลูก ซึ่งมีเวลา 25 วัน ดังนั้นเราจึงมีโอกาสผสมเทียมได้ 2 ครั้ง คือ ในวันที่ 60 และ 81 ซึ่งถ้าดูเป็นรายตัว โคบางตัวในฝูงของเราจะผสมติดในการผสมครั้งแรกนี้เลย โคตัวนั้นก็จะคลอดลูกในวันที่ 340 ยกตัวอย่างให้เข้าใจง่ายๆ เช่น โคคลอดลูกตัวแรกวันที่ 1 ม.ค. 49 เราก็ผสมเทียม ในวันที่ 2 มี.ค. 49 โคตัวนี้จะไปคลอดลูกตัวต่อไปวันที่ 6 ธ.ค. 49 โคตัวอื่นๆ ก็อาจจะตั้ง ท้องจากการผสมในครั้งที่ 2 ก็จะไปคลอดลูกในวันที่ 361 ก็ประมาณวันที่ 27 ธ.ค. 49 ส่วนตัวที่ผสมติดในครั้งที่ 3 ก็จะไปคลอดลูกในวันที่ 382 นับจากลูกตัวแรกก็คือประมาณ วันที่ 17 ม.ค. 50 เมื่อมองภาพรวมทั้งฟาร์ม คิดค่าเฉลี่ยก็ดูเหมือนว่าจะเป็นจริงได้ไม่ยาก เลย ปัญหาก็คือ แล้วทำไมเกษตรกรผู้เลี้ยงโคนมส่วนใหญ่ถึงไม่ทำ หรือทำไม่ได้ตามทฤษฎีนี้ คำตอบก็คือ
บางคนกลัวนมลดเร็ว ถ้าตั้งท้องแล้ว พูดง่ายๆ คือ เสียดายนม เลยยืดระยะการเริ่มผสมออกไป บางคนเชื่อว่าผสมเร็ว (60 80 วันหลังคลอดจะผสมไม่ติด วัวทรุดโทรมเร็วเลยผสมที่ 90 วันไปแล้ว เราไม่ได้เริ่มผสมโคกันในวันที่ 60 หลังคลอด เนื่องจากโคไม่แสดงอาการเป็นสัดให้เห็นเลยในช่วงนี้ แต่ไปเริ่มเป็นสัดที่ 70 80 วัน หลังคลอด หรือเป็นสัด มาในช่วง 60 วัน แต่มดลูกเป็นหนอง อักเสบเลยผสมไม่ได้ ผสมเทียมครั้งแรกในวันที่ 60 ไปแล้ว แต่การผสมครั้งที่ 2 ช้ากว่าวันที่ 81 ต่อรอบที่ควรจะเป็น ซึ่งอาจจะเกิดจากจับสัดไม่ได้หรือ โคไม่เป็น สัดเลยทั้งๆที่ไม่ท้องหรือเป็นสัดช้ากว่ารอบปกติ เช่น เป็นสัดที่ 35 วันหลังผสม ซึ่งลักษณะนี้น่าจะเป็นกรณีตัวอ่อนตายใน ระยะต้นๆ ของการตั้งท้อง ผสมครั้งแรกได้ตามที่กำหนด คือ ประมาณ 60 วัน แต่ผสมหลายครั้งแล้วก็ยังไม่ติดซักที จนเกิน 3 ครั้ง ไปแล้ว และไม่ทีท่าว่าจะติดเลย
ตามหลักการของคนสู้ชีวิต เขาบอกว่าปัญหามีไว้ให้แก้ไข ไม่ได้มีไว้ให้รับรู้เฉยๆ ปัญหาที่กล่าวมาแล้วนี้มีทางแก้ ยากง่ายต่างกันไป ลองมาว่า กันเป็นข้อๆ ไปเลย 1. ผสมเร็ว ท้องเร็ว นมจะลดเร็ว เรื่องนี้โดยหลักโภชนาการแล้วไม่น่าจะจริง เพราะช่วงโคตั้งท้องอ่อนๆ จนถึงท้อง 6 7 เดือน ความ ต้องการอาหารเพื่อไปให้ลูกมีน้อยมากแทบจะไม่แตกต่างกับการให้นมโดยไม่ท้องเลยเว้นแต่ว่าเลี้ยงไม่ดีอยู่แล้วโคกินไม่พออยู่แล้วถึงไม่ท้องนมก็ลดเร็วอยู่ดีแหละครับ 2. ผสมเร็วจะผสมไม่ติด ถ้าจะมองกันที่มดลูกข้อนี้ไม่จริง เพราะถ้าไม่มีอาการมดลูกอักเสบ รกค้างหรือปัญหาอื่นๆ มดลูกพร้อมจะอุ้มท้องได้อยู่แล้ว 60 วัน หลังคลอด แต่อาจจะมีบ้างเหมือนกัน กรณีนมสูงมากๆ เช่น 30 กก. โคอาจจะโทรมเพราะการผลิตนมอยู่แล้วเลยผสมไม่ติด แบบนี้ถือเป็นข้อยกเว้น 3. โคเป็นสัดในช่วง 60 วันหลังคลอด เรื่องนี้ต้องพึ่งหมอครับ เน้นด้วยว่าต้องเป็นหมอที่มีความรู้ความชำนาญจริงๆ เพราะจะต้องตรวจรังไข่ด้วยว่าที่รังไข่มีปัญหา เช่น เป็นถุงน้ำ (ซีส) รึเปล่าหรือมีรอบเป็นสัดปกติแต่เจ้าของจับสัดไม่ได้พอรู้ปัญหาที่แท้จริงแล้วก็จะได้แก้ไข ได้ถูกต้องไม่ต้องเดาสุ่มซึ่งการแก้ปัญหาก็มีหลายวิธีครับเช่นใช้ฮอร์โมนฉีดเพื่อกำหนดวันเป็นสัดซึ่งก็มีหลายโปรแกรมให้เลือกใช้ตามความเหมาะสมและตามความถนัดความชอบของหมอและเกษตรกร 4. มดลูกไม่สะอาด เป็นหนอง ผสมไม่ได้ ปัญหานี้ต้องเน้นที่ตัวเกษตรกรเจ้าของโค เพราะโดยทั่วไปโคจะเป็นสัดหลังคลอดที่ประมาณ 30 45 วันครั้งหนึ่งแล้วถ้าเจ้าของจับสัดเจอในช่วงนั้นก็ตรวจดูเมือกที่ออกมาว่าใสดีไหม ถ้าไม่ใสก็ให้หมอไปรักษาให้ ทันถมเทไป มีเวลาตั้งเกือบเดือน ก่อนจนถึงวันผสม แต่ถ้าจะให้ดีทำเป็นโปรแกรมไปเลยว่าทุกตัวหลังคลอดแล้ว 30 วัน ต้องให้หมอมาล้วงตรวจความ ผิดปกติของมดลูกรังไข่ 5. จับสัดไม่ได้ หรือเป็นสัดเงียบ ลองเพิ่มความใส่ใจเข้าไปอีกนิดหนึ่ง เช่น จดบันทึกการเป็นสัดครั้งที่ 1 ไว้แล้วทำประมาณการวันที่ จะเป็นสัดครั้งต่อๆ ไปไว้เลย ว่าจะเป็นอีกทีวันไหน พอใกล้ถึงวันก็เฝ้าดูวันละ 2 3 เวลา ครั้งละครึ่งชั่วโมง เลยกำหนดแล้วก็ดูต่ออีก 2 3 วัน บางทีมันไม่ได้เป็นสัดตรงวันเป๊ะเลยนะครับ หรือดูแล้วไม่เห็นอาการ้อง ปีน ลองจับมาเปิดช่องคลอดดูกันให้จะๆ ไปเลยว่าช่องคลอดบวม แดง ชุ่มด้วยเมือกหรือไม่ หรือถ้าอยากสบายก็หาตัวช่วยมาใช้ก็ได้ มีหลายแบบหลากราคา เช่น แผ่นจับสัด เหมือนกระดาษสติ๊กเกอร์ ลอกกระดาษกาว แล้วแปะบนโคนหาง ด้านบนของแผ่นจะเป็นสีเงิน ซึ่งถ้าโดนโคตัวอื่นปีนทับ สีเงินก็จะลอกออกเผยให้เห็นสีแดงอยู่ภายใน คล้ายๆ กับขูดบัตร เติมเงินนั่นแหละครับ อีกกรณีที่ทำให้จับสัดไปไม่ค่อยเจอก็คือเจ้าของชอบคิดเข้าข้างตัวเองอยู่เรื่อยว่าโคน่าจะท้อง อาจจะท้องการจับสัดเลย หย่อนๆ หยานๆ เพราะฉะนั้นต้องสะกดตัวเองซะใหม่ ท่องว่า มันไม่ท้องแน่ๆ ต้องเป็นสัดอีกแน่ จ้องจับผิดกันไปเลย โอกาสพลาดจะน้อยลง 6. ปัญหาผสมติดยาก นี่ซิของยาก เพราะโคบางตัวล้วงตรวจหลายครั้งแล้วก็ยังหาความผิดปกติไม่เจอลองกันถึงขั้นเอาอัลตราซาวน์ มาตรวจก็ยังหาสาเหตุไม่เจอ พอลองผสมไปก็ไม่ติดอยู่ดี แต่ก็มีบางตัวที่พอสุ่มๆ รักษาบางวิธีไปก็ผสมติด ซึ่งวิธีที่มักจะลองทำกันก็มี ล้างมดลูกให้ในช่วงที่ไม่เป็นสัด หรือเป็นสัดก็ไปผสมแต่ล้างมดลูกไปแทน แล้วผสมรอบต่อไป ซึ่งตัวยาที่ใช้ก็ขึ้นกับความรู้และประสบการณ์ของหมอแต่ละคน ใส่ยาปฏิชีวนะที่ไม่ระคายเคืองต่อมดลูก เช่น เพนสเตรป เข้าในมดลูกหล่อผสมเทียม 1 วัน ซึ่งเกษตรกรไม่ต้องกลัวว่าจะทำให้ ตัวอ่อนตายนะครับ เพราะช่วง 7 วันแรกตัวอ่อนยังอยุ่ในท่อนำไข่ เราใส่ยาเข้ามดลูกไปยาจะไปฆ่าเชื้อในมดลูกและดูดซึม ขับออกก่อนที่ ตัวอ่อนจะมาถึงแน่นอน ให้ฮอร์โมนช่วยหลังผสมเทียม ซึ่งก็มีหลายชนิดหลายโปรแกรม เช่น ฮอร์โมนบังคับให้ไข่ตกตามเวลาที่เหมาะสม ฮอร์โมนเสริม ฤทธิ์การตั้งท้อง ผสมหลายๆ ครั้ง เช่น ผสม 2 วันติดกัน ผสม 3 ครั้ง เช่น เช้า เย็น หรือเย็น เช้า เย็น ก็คิดก็ทำกันไปตามความสามารถของแต่ละคน ยังไม่มีสูตรสำเร็จตายตัวที่ได้ผล 100%โคบางตัวลองทำทุกวิธีแล้วก็ยังไม่ติดแบบนี้คงต้องส่งไปเกิดมาใหม่ครับชาตินี้ไม่มีลุ้นก็ไปลุ้นเอาชาติหน้า โดยสรุป ถ้าจะให้โคของเราท้องทุกปี ให้ลูกได้ปีละ 1 ตัว ก็จะเริ่มผสมให้เร็วที่สุด คือ ประมาณ 60 วันหลังคลอด แล้วก็ต้องเฝ้าจับสัดให้ดี เพื่อจะได้ไม่พลาดการผสมครั้งต่อไป แต่ทั้งนี้และทั้งนั้นต้องมีการเตรียมตัวโคมดลูกโค ให้สมบูรณ์ก่อนถึงวันสำคัญนั้น ซึ่งเป็นงานที่หนักและอาจต้องลงทุนบ้างพอสมควร แต่ผลตอบแทนเกินคุ้มแน่นอน บางคนอ่านจบแล้วอาจจะบอกว่า โอเค เข้าใจ เห็นด้วย แต่ไม่ทำ เพราะมักน้อย ไม่เอาหรอก ท้องทุกปี ทวีกำไร ขอแค่ท้องทุก 2 ปีก็ดีใจแล้ว
ตารางแสดงช่วงเวลาที่โคแสดงอาการเป็นสัด
6.00 12.00 น.
12.00 18.00 น.
18.00 24.00 น.
24.00 6.00 น.
22%
10%
25%
43%
จากข้อมูลในตาราง แนะนำให้จับสัดอย่างน้อยวันละ 2 ครั้ง ครั้งละ ? ชม. ในช่วงเวลาประมาณ 6 โมงเช้า และ 6 โมงเย็น
ที่มา และ ภาพประกอบ : วารสารโคนม ปีที่ 23 ฉบับที่ 4 (บทความกลุ่มวิจัยและพัฒนาโคนม)